وسواس (OCD) چیست؟
بسیاری از مردم بعضی از الگوهای رفتاری و فکری وسواس گونه را در دوره ای از زندگی خود تجربه می کنند، بدون اینکه به اختلال وسواس فکری ـ عملی مبتلا باشند به عنوان مثال، وارسی درها جهت ایجاد امنیت بیشتر و یا شستن دستها بعد از مواجه شدن با میکروب ها می تواند امری طبیعی باشد. بنابر این نشان دادن درجاتی از پاکیزگی و توجه به جزئیات طبیعی به نظر می رسد. فقط زمانی که این افکار و رفتارها به طور افراطی و تکراری انجام گردد ودر فعالیت های روزمره زندگی وی ایجاد مزاحمت کند در این صورت باید به اختلال وسواس شک کرد. بنابراین، افراد دارای اختلاس وسواس زمان زیادی را صرف انجام تشریفات یا اجتناب از رفتارهای (خاص) می کنند، در حدی که مسائل مهم زندگی شان مورد غفلت قرار می گیرد. آنها آنقدر زمان، صرف بهداشت شخصی خود می کنند که از فعالیت های روزمره ی خود غافل می شوند. یا ممکن است آنقدر نگران میکروب و آلودگی باشند که از صرف غذا در سالن غذاخوری و به همراه دوستانشان خودداری نمایند. آنها همچنین ممکن است به خاطر ترس و شرمندگی از فاش شدن نشانه های وسواسی شان در پیش دیگران از فعالیتهای اجتماعی خودداری کنند.
وسواس از زمان‌های دور مورد توجه بوده است و در تاریخ و ادبیات نیز رد پای آن دیده میشود. در زمان‌های قدیم وسواس به طور کلی مرتبط با مذهب شناخته می‌شد و بر این باور بودند که مبتلایان به این بیماری به وسیله نیروی بیرونی نظیر اجنه و شیاطین تسخیر شده‌اند.
در واقع اختلال وسواسی یکی از شایع ترین و ناتوان کننده ترین اختلالات روانشناختی به شمار می آید که به عنوان چهارمین اختلال شایع در بین اختلالات روانپزشکی توصیف می گردد.این اختلال باعث آشفتگی و ناتوانی فرد در حیطه های شغلی، روابط اجتماعی، بین فردی و زناشویی در زندگی روزمره این بیماران می گردد.
مشخصه ی اصلی این اختلال را می توان حضور افکار ناخواسته، تکراری و مزاحم ( افکار وسواسی ) و نیز رفتارهای تکراری و آزار دهنده ی آیین مند ( اعمال ) ذکر کرد که بیمار به منظور اجتناب از اضطراب یا خنثی کردن افکار وسواسی انجام می دهد . به عبارت دیگر”وسواس ها” افکار، تصورات و تکانه های مزاحمی اند که فرد آنها را بی معنا می یابد. “اجبارها” یا “مناسک” رفتار های ارادی یا اعمال ذهنی تکرار شونده ای هستند که در پاسخ به وسواس ها صورت می گیرند. وسواس فکری آلودگی، با میزان ۵۰ درصد شایع ترین وسواس فکری است و رفتار جبری شست و شو و پاکیزه سازی نیز با میزان ۵۰ درصد بعد از وارسی کردن قرار می گیرد. هم چنین ابتلاء به سایر اختلالات روانی در بین بیماران دچار اختلال وسواس فکری – عملی رایج است و شایع ترین اختلالات همبود در این بیماران عبارت از : اختلالات افسردگی اساسی، اختلال اضطراب فراگیر، اختلال فوبی اجتماعی، اختلال پانیک، اختلالات توره و اختلالات تغذیه می باشد.
در این ویدیو کوتاه دکتر شمس الدین کهانی مطالبی را درباره وسواس، انواع آن (فکری و عملی)، علائم بیماری، تاثیر بیماری در زندگی فرد و اطرافیان، درمان وسواس و موارد دیگر به زبان ساده بیان میکند.
شیوع وسواس
وسواس، یک بیماری مزمن و ناتوان کننده است و معمولاً سبب اختلال در کارکردهای اجتماعی ـ شغلی و خانوادگی میشود. ۱۰ درصد مراجعین سرپایی روانپزشکی را بیماران وسواسی تشکیل می‌دهند. شیوع اختلال وسواسی ـ اجباری در طول عمر در جمعیت عمومی ۲ تا ۳ درصد بر آورد شده است به طوری که پس از فوبیا ها، اختلال وابسته به مواد و اختلال افسردگی در مرتبه ی چهارم از شایعترین تشخیص‌های روانپزشکی قرار می گیرد.
عوامل زیست شناختی اختلال وسواس
ناقل های عصبی
آزمایش بالینی بسیاری که با داروهای مختلف به عمل آمده تایید کننده این فرضیه است که بی نظمی سیستم سروتونین در پیدایش افکار و اعمال وسواسی دخیل است. داده ها حاکی است که داروهای سروتونرژیک موثرتر از داروهایی هستند که بر سایر سیستم های نوروترانسمیتر موثر واقع می گردند.
عامل ژنتیکی
داده های ژنتیک در مورد اختلال وسواس فکری-عملی با این فرضیه هماهنگ است که این اختلال یک جزء ژنتیک قابل ملاحظه دارد. مع هذا، این داده ها هنوز تاثیر عوامل فرهنگی و رفتاری را در انتقال اختلال مشخص نکرده اند.اختلال وسواس فکری – عملی در ۵ تا ۷ درصد والدین مبتلایان به این اختلال مشاهده شده است.
مطالعات تطابقی در دوقلوها برای اختلال وسواس فکری- عملی به طور ثابت میزان تطابق بالاتر دو قلوهای یک تخمکی را در مقایسه با دو تخمکی نشان داده اند.مطالعات خانوادگی بیماران مبتلا به اختلال وسواس فکری- عملی نشان داده است که ۳۵ درصد بستگان درجه اول بیماران مبتلا به اختلال وسواس فکری – عملی دچار این اختلال هستند.
عوامل رفتاری
طبق نظریه یادگیری فکرهای وسواسی محرک های شرطی هستند، یک محرک نسبتا خنثی از طریق فرایند شرطی شدن پاسخ گر و یا جفت شدن با رخدادهایی که طبیعتاً مضر و اضطراب برانگیز هستند با ترس و اضطراب پیوستگی پیدا می کند. به این ترتیب افکار و اشیاء سابقاً خنثی به محرک – های شرطی ای که قادر به برانگیختن اضطراب و ناراحتی هستند، تبدیل می گردند. شخص در می یابد که عمل خاصی موجب کاهش اضطراب وابسته به یک فکر وسواسی می گردد. رهایی و آرامش حاصل از رفع اضطراب- که به عنوان سائقی منفی عمل میکند. در نتیجه وقوع عمل وسواسی، موجب تقویت این عمل میشود. تدریجاً این عمل به علت مفید بودن در کاهش یک سائق دردناک ثانوی (اضطراب) به صورت یک الگوی رفتاری آموخته شده ثابت در می آید.
عوامل روان پویایی
فروید در آثار اولیه خود مطرح کرد که نشانه های وسواسی، نشانگر و مشخصه تعارض بین پرخاشگری و سلطه پذیری، کثیفی و تمیزی، نظم و بی نظمی است که از زمان نوزادی شکل می گیرد.
علت واقعی اختلال وسواس چیست؟
علت واقعی اختلال وسواس فکری – عملی به طور کامل کشف نشده است و مانند سایر بیماریهای روانی، تحقیقات زیادی باید در این زمینه انجام شود تا علت واقعی این نوع بیماریها آشکار شوند. اختلال وسواس فکری- عملی همانند سایر بیماریهای روانی نتیجه ترکیب عوامل مختلف زیستی روانی و اجتماعی می باشد. با این حال افراد مختلف با علائم و نشانه های متفاوت می توانند ترکیب گوناگونی از عوامل را داشته باشند و همین امر، شناخت و مشخص کردن علت بیماری را بسیار پیچیده می کند.
انواع اختلال وسواسی
وسواس انواع مختلفی دارد که در ادامه به انواع مختلف آن خواهیم پرداخت.
انواع مختلفی از اختلال وسواسی ـ جبری وجود دارد که شامل وسواس‌های فکری نظیر افکار وسواسی با محتوای پرخاشگرانه، آلودگی، جنسی، مذهبی، نیاز به قرینه بودن و جسمی و وسواس‌های عملی نیز شامل شست‌وشو، وارسی، تکرار کردن، شمارش، نظم و ترتیب و جمع کردن و انبار کردن می‌باشد.
تشریفات و رفتار اجتنابی به دلیل ماهیت قابل مشاهده خود، آشکارترین ویژگی وسواس فکری – عملی می باشند. تشریفات اجباری در قالب رفتاری و ذهنی اشکال گوناگون دارد و اغلب درمان جویان بیش از یک نوع از این اجبارها را دارا هستند. علائم هر بیمار ممکن است با گذشت زمان تغییر پیدا کند، اما بطور کلی اختلال وسواس فکری – عملی چند الگوی عمده دارد:
مشهورترین شکل بالینی تشریفات وسواسی، شستشو و پاکیزگی است، که جهت از بین بردن آلودگی از یک منبع خاص مثل میکروب ها و یا مواد شیمیایی طراحی شده اند. آلودگی با میزان ۵۰ درصد شایعترین وسواس فکری است و رفتار جبری شستشو با میزان ۵۰ درصد پس از وارسی کردن (با میزان ۶۱ درصد) قرار دارد. بطور شاخص، بیمار از بعضی از پیامدهای عمومی یا ویژه آلودگی از قبیل بیمار شدن یا مردن و یا آلوده کردن دیگران می ترسد.در این گونه موارد، بیمار درباره ی هر نوع آلودگی یا میکروب ناشی از چیزهای معینی نظیر ادرار، مدفوع، ترشحات بدن و منی، فضولات حیوانات ، گرد و غبار و اشیا دیگری از این قبیل وسواس دارد، و برای فرار از چنگ آنها به شستشوها و تشریفات تمیز کردن وسواسی می پردازد. به طور کلی بر روی دستان بسیاری از بیماران مبتلا به وسواس شستشو، نشانه های آشکار شستن های مکرر و افراطی به صورت پوست قرمز یا اگزما قابل مشاهده است. بیماران مبتلا به وسواس آلودگی معمولاً معتقدند که آلودگی از یک شیء به شیء دیگر، از فردی به فرد دیگر با تماس جزئی انتشار می یابد.در کشور ما با توجه به بافت مذهبی آن زیرگونه ای از وسواس شستشو به نام نجاست و پاکی وجود دارد که میزان شیوع بالایی دارد.
بیمارانی که گرفتار وسواس وارسی و بازبینی هستند. دومین گروه افراد مبتلا به وسواس فکری – عملی را تشکیل می دهند.در این گروه تعداد مردان و زنان تقریباً مساوی است. این بیماران گرفتار مراسم و تشریفات وسواس وارسی هستند این تشریفات با هدف جلوگیری از فاجعه های ویژه از قبیل دزدی، آتش سوزی، آسیب به شخص، شرمندگی اجتماعی انجام می شود. موقعیت های مورد وارسی بطور مستقیم به ترسهای وسواسی مربوط می شوند. بنابراین ترس های ابراز شده توسط بیماران وسواسی شکل افراطی نگرانیهای معمولی می باشد.الگو و نمونه رفتارهای این افراد این است که به دفعات مکرر چیزهایی از قبیل شیر گاز، اجاق گاز، وسایل برقی، کلیدهای برق، قفل ها، دریچه ها، کمدها، گنجه ها، کشوها، پوشه ها و پرونده ها را وارسی می کنند.در نظر آنان یکبار وارسی کافی نیست، بلکه باید به دفعات مکرر این کار را انجام دهند.معمولاً وارسی کردن وقتگیر است و اگر توجه دیگران جلب شود آشفته کننده است، و مانع کار و فعالیت فرد می شود.هرگاه به طریقی احساس مسئولیت از آنان سلب شود، وارسی و بازبینی وسواسی آنان نیز کاهش می یابد و یا به کلی متوقف می گردد.
سومین الگوی شایع افراد وسواسی، افکار مزاحم بدون اعمال وسواسی است. این افکار وسواسی معمولاً افکار تکراری و مزاحم و آزار دهنده با موضوع جنسی، مذهبی و افکار کفر آمیز یا پرخاشگرانه است که بیمار به واسطه آن ها احساس گناه را تجربه می کند.در این بیماران خصوصیت کلی اختلال وسواس رویدادهایی سراسر ذهنی است و هیچ گونه تشریفات عملی آشکار ندارند. برخی از آنان گرفتار افکار وسواسی هستند که به صورت تکراری در ذهن بیمار مرور می شود و باعث اضطراب و ناراحتی بیمار می شود. در بعضی از بیماران، این وسواس ها با وسواس ها یا تشریفات ذهنی ناآشکار که از جهت احساس اجبار نیرومند، مشابه تشریفات رفتاری آشکارند، همراه می شوند. شمارش ذهنی اعداد، دعا خواندن، تکرار ذهنی کلمات و عبارات معین، تجسم تصاویر دیداری معین و مطالب ذهنی دیگری از این قبیل، نمونه ای از تشریفات وسواس فکری هستند.
چهارمین الگوی شایع، نیاز برای تقارن و دقت است که می تواند به کندی وسواسی منجر شود. چنین بیمارانی ممکن است ساعتها وقت صرف خوردن غذا یا اصلاح صورت خود یا مسواک زدن کنند. تشریفات نظم و ترتیب باعث می شود فرد جهت کاهش اضطراب خود، اشیا را در مکان ها و وضعیت های خاص قرار دهد. این تشریفات جهت تسکین احساس کلی تشویش و ترس صورت می گیرد نه به خاطر جلوگیری از یک فاجعه ی خاص.
یک مقوله نادر تحت عنوان کندی وسواسی گونه نیز پیشنهاد شده است. بیشتر بیماران مبتلا به وسواس بر اثر تشریفات وسواسی تکراری، بسیار کند عمل میکنند، ولی در گروه اخیر(که بیشتر مرد هستند)این کند شدن، نشانه اولیه است نه اینکه ناشی از تشریفات وسواسی باشد. بیمار ممکن است نیم ساعت صرف مسواک زدن نماید یا مدت یک ساعت ریش بتراشد، چهار ساعت دوش بگیرد و نظایر آن. معمولاً بیشتر کارهایی شامل این کندی می شود که مربوط به امور شخصی هستند و یا جزء اعمال ساده روزمره اند. روشن است که این نوع کندی در شکل افراطی آن زندگی شغلی را غیر ممکن می سازد. در کندی وسواسی، فرد به ندرت از اجرای اعمال وسواسی بسیار دقیقش خودداری میکند. این اختلال معمولاً در اوایل بزرگسالی به وجود می آید و به تدریج مزمن میشود و به درجات گوناگون کارآیی شخص را کم میکند. این بیماران گوشه گیر و منزوی هستند. این نوع وسواس، درمانی جدا از درمان های مناسب برای وسواسها و اجبارهای ناشی از اضطراب را طلب می کند.
نامصمم بودن یکی از خصوصیاتی است که در بسیاری از بیماران مبتلا به وسواس اضطراری مشاهده میشود. وسواس شک و تردید، با اقدام جبری برای امتحان کردن دنبال می شود. فکر وسواسی معمولاً متضمن یک خطر یا خشونت است. این خصوصیات بیشتر در وارسی کننده ها وجود دارد که غالباً وسواس آنها به صورت شک کردن ظاهر میشود و همچنین در کسانی که تشریفات وسواسی دارند، نیاز به تصمیم گیری غالباً موجب بروز شکهای وسواسی، وارسی های مربوطه و رفتارهای وسواسی دیگر در این بیماران میگردد. در موارد حاد، مشکل تصمیم گیری موثر موجب میشود بیمار، نه فقط در تصمیم های عمده بلکه حتی در مورد امور پیش پا افتاده روزمره نیز غیر فعال بماند. چنین بیمارانی عدم اعتماد به نفس وسواس گونه داشته و همیشه بخاطر فراموش کردن یا ارتکاب چیزی احساس گناه می کنند.
جمع کردن یا نگهداری افراطی اشیا نیز نوعی از تشریفات است. که جهت جلوگیری از فقدان احتمالی اشیا یا اطلاعات مهم صورت می گیرد.در این گونه وسواس، بیمار احساس اجبار به گردآوری تعداد زیادی اشیاء بی اهمیت دارد، و دور ریختن آنها برایش کاری مشکل است. اشیا ذخیره شده اغلب شامل اطلاعات نوشتاری از قبیل روزنامه، مجله، بریده های کاغذ، اسناد و قبوض است. بعضی بیماران در این کار افراط بیشتری به خرج می دهند و برای نگهداری مجموعه عظیم خود از جعبه های متعدد استفاده می کنند و اتاقی را هم به این کار اختصاص می دهند و هر پیشنهادی برای دور ریختن و رها شدن از آنها با مخالفت شدید آنها روبرو می شود.
درمان های اختلال وسواسی
- درمان دارویی
- درمان غیر دارویی
- درمان رفتاری
- درمان شناختی
- • درمان فراشناختی
وسواس از دیدگاه اسلام و قرآن
در اسلام که بیش از هر دین دیگر تکلیف و امر ونهی دارد، یک رشته اصول یا قواعد عملی وضع شده است که حوزه عمل و حتی فکر افراد را در قالب معقول، قابل فهم و قابل عمل تعیین میکند وآنها را از غلتیدن در وسواس فکری وعملی دست را یی باز می‌دارد. وسواس در عمل از قبیل شک در طهارت، نماز، وضو، غسل، حلال و حرام بودن خوردنی‌ها، انجام گرفتن یا نگرفتن کاری. درست بودن آن، پاک و مبرا بودن دیگران از گناه و خطور افکار زشت و ناپسند در دل، از جمله مواردی است که عالمان دین و مراجع تقلید با استنباط از قرآن مجید و احادیث همواره در تبیین آن کوشیده‌اند. لفظ وسوسه” که ذکر آن در قرآن مجید نیز آمده است از دیدگاه علمای مذهبی به معنی“ بسیار وسوسه کننده ” است. درزبان‌های عربی وفارسی نیز به نوعی اندیشه و محتوای ذهنی ناخواسته و نامطلوب دلالت میکند. در قران کریم کلمه وسواس و کلماتی از این ریشه در پنج جا آمده‌است. در سوره اعراف، آیه ۲۰، سوره طه، آیه ۱۲۰ (به صورت افسوس)، و در همین سوره آیه ۴ به صورت ( الوسواس ) آمده است و معنی ظاهری آن در قران “ خیال یا فکر ناشایستی است که شیطان در قلب انسن می‌افکند ”.نقش اصول شش گانه فقهی در کنترل و پیشگیری از وسوسه‌های فکری و عملی در اسلام، اصول فقهی از جمله اصولی هستند که مجتهدین اعلم مبنا و پایه اصلی آنها را از آیات قرآن و سایر احادیث وارده از ائمه معصومین گرفته و در صورت نیاز، جهت جامعه مسلمین از آن استفاده میشود. این اصول در زمینه‌های زیادی از جمله در اعمال عبادی و غیره قابل استفاده است و تنها محدود به موارد خاص نظیر نماز، روزه.آداب شستشو، وضو و غسل نمی‌گردد.